ਟੋਪੀ ਸ਼ੁਕਲਾ…: ਸੱਤਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ

ਟੋਪੀ ਸ਼ੁਕਲਾ...:: ਸੱਤਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ

ਇਹ ਜੋ ਮੈਂ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਕਿ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਟੋਪੀ ਤੇ ਇੱਫ਼ਨ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਸਾਹਬੋ! ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸਿਰਫ ਟੋਪੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਪਰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਆਤਮਾਂ ਵਿਚ ਝਾਤ ਮਾਰਨੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜੋ ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ ਟੋਪੀ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇੱਫ਼ਨ ਵੀ ਟੋਪੀ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਇਸ ਟੋਪੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਰੂਪ ਨੇ¸ ਬੰਗਾਲ, ਪੰਜਾਬ, ਯੂ.ਪੀ., ਆਂਧਰਾ, ਅਸਾਮ...ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਹ ਟੋਪੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪੰਡ ਚੁੱਕੀ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ, ਫ਼ਲਸਫ਼ਿਆਂ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾਤਿਆਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖੜਕਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੋਈ ਇਸਨੂੰ ਢੋਈ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਏਨਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਟੋਪੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੂਪ ਸਮਾਅ ਜਾਣ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਦੋ ਰੂਪ ਚੁਣੇ ਨੇ।
ਟੋਪੀ ਦੇ ਇਹ ਰੂਪ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਵੀ ਨੇ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਅਧੂਰੇ ਵੀ ਨੇ। ਟੋਪੀ ਜਾਂ ਟੋਪੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਆਪਣੀ ਦਸ਼ਾ ਦਾ ਹੈ¸ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਮੁਹੱਬਤਾਂ, ਨਫ਼ਰਤਾਂ, ਭਰੋਸੇ, ਸ਼ੱਕ ਤੇ ਡਰ...
ਕਬੀਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੋਲਵਲਕਰ ਤੀਕ...ਤੇ, ਖੁਸਰੋ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਦਰ ਅਯੂਬ ਤੀਕ...ਤੇ, ਖੁਸਰੋ ਤੇ ਕਬੀਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਕੁਝ ਸੀ...ਤੇ, ਗੋਲਵਲਕਰ ਤੇ ਅਯੂਬ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋ ਜੋ ਕੁਝ ਹੋਵੇਗਾ¸ ਟੋਪੀ ਇਸੇ ਪ੍ਰਾਣਘਾਤੀ ਭੰਵਰ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਟੋਪੀ ਹਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣਘਾਤੀ ਭੰਵਰ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਢੱਠੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਧੂੜ ਝਾੜਨ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਖਾਸੇ ਦਿਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲਾ ਤੇ ਬੇਆਸਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਟੋਪੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਹਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਟੋਪੀ ਨਾਲੋਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਤਾਰੀਫ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।
ਹਰ ਟੋਪੀ ਅੱਜ ਜਨਸੰਘੀ, ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗੀ, ਕਾਂਗਰਸੀ ਤੇ ਕਮਿਉਨਿਸਟ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ। ਅੱਜ ਉਸਦੀ ਹਸਤੀ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਟੁਕੜਾ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ...ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਇੱਫ਼ਨ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਇੱਫ਼ਨ ਜਵਾਨ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਸੁਪਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਕ ਕਲਾਸ 'ਚੋਂ ਦੂਜੀ ਕਲਾਸ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ¸ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕਰਨਾ ਕੀ ਹੈ? ਆਈ.ਏ.ਐਸ. ਤੇ ਆਈ.ਐਫ.ਐਸ. ਵਿਚ ਕਈ ਸਾਲ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇੱਫ਼ਨ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ।...ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਰਾਤਾਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੱਟਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੋਈ ਸੁਪਨਾ ਨਾ ਦਿਸਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਰੱਖ ਲਈ। ਅੱਲਾ ਮੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ...ਪਰ ਉਹ ਇਕ ਸਹਿਮੀ ਹੋਈ ਨਸਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿੱਧੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਛੋਟੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਬੋਝ ਆ ਪਿਆ। ਬਾਜੀ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਮੀਆਂ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਸਨੂੰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਬੁਲਾਅ ਵੀ ਰਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਫ਼ਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਉਹ ਡਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ...ਪਰ, ਆਪਣੇ ਡਰ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਇਕ ਡਿਗਰੀ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਉਹ ਬੜਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਕਲਾਸ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਬੜੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਲਾਸ ਵਿਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਬੁਝੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਹੈਨ। ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਆਤਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਝਾਕ ਰਹੀ। ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਸਨ...ਜਿਵੇਂ ਨੱਸਣ ਲੱਗੇ ਮਕਾਨ-ਮਾਲਕ ਘਬਰਾਹਟ ਵਿਚ ਖਿੜਕੀਆਂ ਬੰਦਾ ਕਰਨਾ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹੋਣ; ਝਪਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ...ਜਿਵੇਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਹਵਾ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹ, ਬੰਦ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ; ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ; ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਝੱਖੜ ਝੋਲੇ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲ ਕੇ ਅੱਧੋਰਾਣੇ ਹੋਏ ਹੋਏ ਗਏ ਸਨ।
ਇੱਫ਼ਨ ਕਾਲਾਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕੰਬ ਗਿਆ।
ਇਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਏ? ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਕਿੰਜ ਆਏਗੀ ਕਿ ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਮਿਲ ਕੇ ਤਿੰਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਬਲਕਿ, ਇਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾਏ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਾਲਾਂ ਜਾਂ ਪਲਾਂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਨਹੀਂ; ਬਲਕਿ, ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਂਅ ਹੈ, ਸਮੇਂ ਦੀ ਆਤਮ-ਕਥਾ ਦਾ। ਪਾਨੀਪਤ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਜਾਂ ਬਾਕਸਰ ਦੀ ਜੰਗ ਜਾਂ ਪਲਾਸੀ ਦਾ ਯੁੱਧ ਤਾਂ ਇਸ ਨਦੀ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲੇ ਨੇ।
'ਮੁਸਲਿਮ-ਰਾਜਪੂਤ ਡਿਗਰੀ ਕਾਲੇਜ!'
ਕਲਾਸ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਮੁਸਲਿਮ-ਰਾਜਪੂਤ ਹੀ ਨਹੀਂ...ਸ਼ੇਖ, ਸਯੱਦ, ਪਠਾਣ, ਸਾਰੇ ਸਨ। ਉਂਜ ਕਾਲੇਜ ਵਿਚ ਤਾਂ ਹਿੰਦੂ, ਰਾਜਪੂਤ, ਕਾਯਸਥ, ਭੂਮੀਹਾਰ, ਠਾਕੁਰ, ਅਹੀਰ, ਕੁਰਮੀ...ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਨ...ਪਰ, ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਲਾਸ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਇਕ ਹਿੰਦੂ ਮੁੰਡਾ ਸੀ।
ਇਕ ਦਿਨ ਔਰੰਗਜੇਬ ਤੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਮਰਾਠਾ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਇੱਫ਼ਨ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਤੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਰੀਐਕਸ਼ਨਰੀ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਨੈਸ਼ਨਲਿਜ਼ਮ ਦੀ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ।
ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਮੁੰਡਾ, ਚੰਦਰਬਲੀ ਸਿੰਘ ਉਠ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ...ਤੇ, ਉਹ ਗੁਰੂ ਗੋਲਵਲਕਰ ਤੇ ਕੇ.ਐਮ. ਮੁਨਸ਼ੀ ਛਾਪ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਬਕ ਪਟਰ-ਪਟਰ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ¸
“ਸਰ! ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਭਰਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਮਰਾਟਾਂ ਦਾ ਯੁੱਗ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਕਾਲਾ ਯੁੱਗ ਹੈ। ਕੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰਾਂ ਜਿੰਨੀ ਸੁੰਦਰ, ਕੋਈ ਇਕ ਮਸਜਿਦ ਬਣ ਸਕੀ? ਇਸੇ ਇਨਫੀਰੀਅਰਟੀ ਕੰਪਲੈਕਸ (ਹੀਣ-ਭਾਵਨਾ) ਕਾਰਣ ਔਰੰਗਜੇਬ ਨੇ ਮੰਦਰ ਢਵਾਏ...”
ਇੱਫ਼ਨ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਪਰ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਟੀਚਰ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਸੀ।
“ਜਦੋਂ ਅਛੂਤਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਪਿਘਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕੀ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਇਨਫੀਰੀਅਰਟੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਨ?”
ਸਾਰੀ ਘੰਟੀ ਇਸੇ ਬਹਿਸ ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ¸ ਨਾ ਚੰਦਰਬਲੀ ਨੇ ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨੀ, ਨਾ ਇੱਫ਼ਨ ਨੇ ਚੰਦਰਬਲੀ ਦੀ...ਪਰ ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਇੱਫ਼ਨ ਬੜਾ ਉਦਾਸ ਘਰ ਪਰਤਿਆ।
“ਕੀ ਗੱਲ ਏ?” ਉਸਦੀ ਬੀਵੀ ਸਕੀਨਾ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਉਸਨੇ ਗੱਲ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ¸ “ਤੇ ਜੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਹੀ ਗੱਲਾਂ ਭਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਤਾਂ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ? ਨਵੀਂ ਨਸਲ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘਾਟੇ ਵਿਚ ਜਾ ਰਹੀ ਏ। ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਸੁਪਨਾ ਨਹੀਂ, ਮਗਰ ਇਹਨਾਂ ਕੋਲ ਝੂਠੇ ਸੁਪਨੇ ਤਾਂ ਹੈਨ। ਮੈਂ ਹਿਸਟਰੀ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਆਂ, ਪਰ ਇੰਜ ਲੱਗਾ ਹੈ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਹਿਸਟਰੀ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹਿਸਟਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਗਈ, ਚੰਦਰਬਲੀ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਏ। ਇਹੀ ਹਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੋਏਗਾ। ਉੱਥੇ ਇਸਲਾਮੀ ਛਾਪ ਵਾਲਾ ਇਤਾਹਾਸ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਏਗਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਹਿਸਟਰੀ ਕਦੋਂ ਲਿਖੀ ਜਾਏਗੀ?”
“ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਆਂ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਚੱਲੋ।” ਸਕੀਨਾ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਇਹ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਅਨਸਿਵਲਾਈਜ਼ਡ (ਅਸਭਿਅਤ) ਸਨ?” ਉਸਨੇ ਇਨਕਾਰ ਵਿਚ ਗਰਦਨ ਹਿਲਾਈ। “ਨਹੀਂ, ਧੂੜ ਵਿਚ ਟੱਟੂ ਭਜਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ...ਮੈਂ ਇਹ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿਆਂਗਾ।”
ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਔਖ ਵੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ¸ ਮੁੰਡੇ ਨਾ ਅੰਗਰੇਜੀ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਨਾ ਉਸਦੀ ਭਾਸ਼ਾ। ਉਹ ਪੜ੍ਹਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਇਹ ਦੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਪਾਟ ਚਿਹਰਿਆਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਅ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੀ ਹੈ।
ਫੇਰ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਕਰਕੇ ਇਕ ਸਾਲ ਲੰਘ ਹੀ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਮੈਨੇਜ਼ਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸੈਕਟਰੀ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਐਮ.ਏ. ਕਰ ਲਈ। ਉਸ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ...ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ ਕਿ 'ਇੱਫ਼ਨ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗੀ ਹੈ। ਔਰੰਗਜੇਬ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਤੇ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦੀ ਭੰਡੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।'
ਮੈਨੇਜ਼ਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਜਵਾਬ ਮੰਗਿਆ। ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਹੋ ਗਈ। ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮੁਸਲਿਮ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋਈ। ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ; ਰੱਖ ਲਿਆ ਗਿਆ।
ਤੇ ਇੰਜ ਸਨ ਸੱਠ ਵਿਚ ਟੋਪੀ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਫੇਰ ਹੋ ਗਈ।
    --- --- ---