ਟੋਪੀ ਸ਼ੁਕਲਾ…: ਨੌਂਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ

ਟੋਪੀ ਸ਼ੁਕਲਾ…: ਨੌਂਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ :

ਅਜੇ ਸਕੀਨਾ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਬੀਵੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਬੀਵੀ ਹੀ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ।
ਸਕੀਨਾ ਇਕ ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਘਰਾਨੇ ਦੀ ਇਕਲੌਤੀ ਕੁੜੀ ਸੀ। ਇਕਲੌਤੀ ਇੰਜ ਕਿ ਤਿੰਨ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਇਕੱਲੀ ਭੈਣ ਸੀ ਉਹ। ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਭਰਾ ਵੀ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਇਕ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਆਦਮੀ ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਕੀਲ ਸਨ। ਨਕਵੀ ਸੱਯਦ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੱਯਦਪਨ ਨਵੇਂ ਛਪੇ ਨੋਟ ਵਾਂਗਰ ਕਰਾਰਾ ਸੀ। ਉਹ ਪੈਸੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਕਾਇਲ ਸਨ।
ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਇਕ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਕਾਂਗਰਸੀ ਸਨ। ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤੀਜੀ ਪੁਸ਼ਤ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸੂਬਾ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵੀ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਜਿਲ੍ਹਾ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸੈਕਟਰੀ ਸਨ ਤੇ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾਅ ਕੇ ਨੌਂ ਸਾਲ, ਅੱਠ ਮਹੀਨੇ ਤੇ ਬਾਰਾਂ ਦਿਨ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਖ਼ੱਦਰ ਦੇ ਸਿਵਾਏ, ਕੁਝ ਹੋਰ ਪਾਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਦੀ। ਖ਼ੱਦਰ ਵੀ ਉਹ ਬੜਾ ਹੀ ਖ਼ੁਰਦਰਾ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਕਿ ਉਹ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਬੱਚੇ (ਸਕੀਨਾ ਤੇ ਉਸਦੇ ਤਿੰਨੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ) ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਚਾਰ ਟੁਕੜੇ ਸਨ ਤੇ ਚਾਰੇ ਹੀ ਪਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ। ਤਿੰਨੇ ਮੁੰਡੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਮੁਸਲਿਮ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾਦਿਆਂ (ਗੁੰਡਿਆਂ) ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ, ਪਰ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਰਹੇ; ਪਰ ਜਦੋਂ ਪੀ.ਸੀ. ਜੋਸ਼ੀ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਸਨ ਪੰਤਾਲੀ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਖੱਟਾ ਪੈ ਗਿਆ।
ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਵੀ ਕਿ 'ਜੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਸਿਰਫ ਲੀਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿੱਧਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਿੰਦਾਬਾਦ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਅਰਾ ਕਾਮਰੇਡਜ਼ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕ ਹੋਏ।'
ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਏਨਾ ਖੱਟਾ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਹੀ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਵਕਾਲਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਪੰਤਾਲੀ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾ ਵਿਚ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਟਿਕਟ ਉਪਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਮਾਨਤ ਜ਼ਬਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਮਾਨਤ ਦਾ ਜ਼ਬਤ ਹੋਣਾ ਕੋਈ ਸਾਧਾਰਨ ਘਟਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਦੇ ਵੀ ਬੜੇ ਚਹੇਤੇ ਸਨ। ਪਰ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣੇਗਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਆਮ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਜੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਛਪਰੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬਣੇਗਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਛਪਰਾ, ਛੱਡਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰ ਤੇ ਮੁਹੱਲੇ; ਰਾਹ ਤੇ ਗਲੀਆਂ; ਖੇਤ ਤੇ ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਵੀ ਛੱਡਣੇ ਪੈਣਗੇ।...ਤੇ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਦੀ ਜਮਾਨਤ ਜ਼ਬਤ ਨਾ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ। ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਜੁੱਤੀਆਂ ਦਾ ਹਾਰ ਵੀ ਨਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਗ਼ੁਲਾਮ ਵੀ ਨਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ।
“ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਵੋਟ ਪਾਓਗੇ ਜਿਹੜਾ ਹੋਲੀ ਖੇਡਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਵੋਟ ਪਾਓਗੇ ਜਿਸਦੀ ਧੀ ਹਰ ਸਾਲ ਦੋ ਨਾਮ-ਹਰਾਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਰੱਖੜੀ ਬੰਨ੍ਹਦੀ ਹੈ? ਜੇ ਤੁਹਾਡੀ ਇਸਲਾਮੀ ਗ਼ੈਰਤ ਮਰ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਇੰਜ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ। ਪਰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਕਿ ਕਿਆਮਤ ਦੇ ਦਿਨ ਤੁਸੀਂ ਆਂ ਹਜ਼ਤ (ਪੈਗੰਬਰ) ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਦਿਖਾਉਣਾ ਹੈ! ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਇਕ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਆਦਮੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪਹਿਲਵਾਨ ਅਬਦੁੱਲ ਗਫ਼ੂਰ ਸਾਹਬ ਇਕ ਮਰਦੇ-ਜਾਹਿਲ (ਅਣਪੜ੍ਹ-ਇਨਸਾਨ) ਨੇ ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਆਂ ਹਜ਼ਤ ਨੇ ਅਰਬ ਦੇ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਿਲਾਲੇ-ਹਬਸ਼ੀ ਰਜ਼ੀ ਅੱਲ੍ਹਾ ਤਾਅਲਾ ਅਨਹੋ (ਰਸੂਲ ਦੀ ਮਸਜਿਦ ਵਿਚ ਅਜ਼ਾਨਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਹਬਸ਼ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ) ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਸਜਿਦ ਦਾ ਮੋਵਜ਼ਿਨ (ਨਮਾਇੰਦਾ) ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿਓਗੇ? ਬਿਲਾਲ ਦੀ ਜ਼ਿਹਾਲਤ (ਅਣਪੜ੍ਹਤਾ) ਦਾ ਜਾਂ ਅਬੂ ਜੇਹਲ (ਅਰਬ ਦਾ ਇਕ ਸਕਾਲਰ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਸਨੂੰ 'ਅਬੂ ਜੇਹਲ' ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ) ਦੇ ਇਲਮ ਦਾ?...”
ਜਦੋਂ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਇਹ ਆਖ਼ਰੀ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਛਪਰਾ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਇਲ (ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ) ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਵਾਨ ਅਬਦੁੱਲ ਗਫ਼ੂਰ ਨੂੰ ਅਸੈਂਬਲੀ ਦਾ ਮੁਵਜ਼ਿਨ (ਨਮਾਇੰਦਾ) ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਦੋਂ ਵੀ ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ¸
“ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਵਾਨ ਨੂੰ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਪਰ ਮੈਂ ਇਕ ਅਸੂਲ ਲਈ ਲੜ ਰਿਹਾਂ...” ਇੱਥੇ ਪਹਿਲਾ ਛਿੱਤਰ ਆਇਆ ਸੀ। “ਸ਼ੁਕਰੀਆ, ਮੈਂ ਇਹ ਅਰਜ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਇਕ ਧੋਖਾ ਹੈ...”
“ਹਿੰਦੂ-ਕੁੱਤਾ...ਹਾਏ-ਹਾਏ !” ਭੀੜ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
“ਮੈਂ ਪੈਗੰਬਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ।” ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕੂੜਾ ਸੁੱਟਿਆ ਹੈ...”
“ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਜ਼ਤ ਸਾਹਬ ਨਾਲ ਮਿਲਾਅ ਰਿਹੈਂ?” ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਮਾਯਤ ਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲੋਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਗਏ।...ਤੇ ਜਦੋਂ ਸਯੱਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਦੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਤਾਂ ਉਹ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਸਨ।
ਸਕੀਨਾ ਨੇ ਉਸ ਦਿਨ ਜਿੱਨਾਹ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਦਿਲ ਖੋਹਲ ਕੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਸਨ।
ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਅੱਬਾ ਸਯੱਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਤੇ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇਖੀਆਂ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਫੇਰ ਯਾਦ ਆ ਗਈਆਂ। ਉਸਨੂੰ ਚੋਣ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਫੇਰ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੀ। ਜਾਨ-ਆਬਰੂ, ਜਾਨ- ਆਬਰੂ...
ਮਹੇਸ਼ ਨੇ ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬੜੀ ਵਾਰੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਨੇ, ਉਹ ਉਸਦੇ ਘਰ ਆ ਜਾਣ। ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ। ਮਹੇਸ਼ ਦੇ ਸਕੀਨਾ ਰੱਖੜੀ ਬੰਨ੍ਹਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਮਹੇਸ਼ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸੱਯਦ ਸਾਹਬ ਦੇ ਪੱਕੇ ਦੋਸਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ।
“ਕੀ ਮੈਂ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਨਾਹ ਲੈਣ ਖਾਤਿਰ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਆਵਾਂ...?” ਸੱਯਦ ਸਾਹਬ ਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।
“ਚਾਚਾ ਜੀ, ਇਹ ਬਹਿਸ ਤਾਂ ਫੇਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਏ।” ਮਹੇਸ਼ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਨਹੀਂ ਬੇਟੇ, ਇਸ ਬਹਿਸ ਦਾ ਸਹੀ ਵਕਤ ਇਹੋ ਹੈ।”
“ਘੱਟੋਘੱਟ ਸਕੀਨਾ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਹਟਾਅ ਦਿਓ।”
ਪਰ ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਇਸ ਉੱਤੇ ਵੀ ਰਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਏ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਸਕੀਨਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਇਮਾਨਤ ਸੀ।
“ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਏ ਕਿ ਕੋਈ ਆ ਕੇ ਸਕੀਨਾ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਏ। ਲਖ਼ਨਊ ਵਿਚ ਬਲਵੇ (ਦੰਗੇ) ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੇ...”
ਪਰ ਤਿੰਨਾ ਬੇਟਿਆਂ ਨੇ ਜ਼ਿੱਦ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸਕੀਨਾ ਨੂੰ ਮਹੇਸ਼ ਕੇ ਘਰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਕੀਨਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮਹੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਮੀਰ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਮਹੇਸ਼ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ।
ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬੜੇ ਵਿਗੜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਹਰ ਆਦਮੀ ਇਕੱਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਾਣੀਆਂ-ਪਛਾਣੀਆਂ ਗਲੀਆਂ, ਸੱਪ ਬਣ ਬਣ ਰੀਂਘ ਰਹੀਆਂ ਸਨ...ਤੇ ਫ਼ਨ ਚੁੱਕੀ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਖੜਾਕ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਖੜਾਕ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ। ਮਸਤ-ਮੇਹਲਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸੁਣਾਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦੀ¸ ਹਰ ਆਦਮੀ ਤੇਜ਼-ਤੇਜ਼ ਤੁਰਦਾ ਸੀ। ਹਰ ਮੋਢੇ ਤੇ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਅੱਖਾਂ ਉਗ ਆਈਆਂ ਸਨ। ਪਰਛਾਵੇਂ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਆਦਮੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਪਰਛਾਵੇਂ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਭੱਜ ਤੁਰਦਾ ਸੀ। ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੀਚਰਾਂ, ਕੱਚ ਦੀਆਂ ਕੈਂਕਰਾਂ ਵਾਂਗ ਤਲੀਆਂ ਵਿਚ ਖੁਭ ਜਾਦੀਆਂ ਸਨ¸ ਪਰ ਕੋਈ ਦਰਦ ਵੱਸ ਚੀਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ; ਉਹ ਡਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਚੀਕ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾ ਸੁਣ ਲਏ ਤੇ ਕਿਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗ ਜਾਏ ਕਿ ਉਹ ਗਲੀ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਹੈ!
ਆਦਮੀ...
ਮਨੁੱਖ...
ਦੋਵਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਇਕ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਭਿੜਣ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ¸ ਮਹੇਸ਼ ਮਨੁੱਖ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਆਦਮੀ ਸਨ¸ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।
ਤੀਜਾ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸੀ¸ ਦੋਵਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਬੜਾ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਇਹ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਦਿਨ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਨੇ ਕਿਹਾ¸
“ਇਹੋ ਤਾਂ ਘਰਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦੇ ਦਿਨ ਹੈਨ ਬੇਟਾ ਜੀ!”
“ਅੱਬਾ, ਤੁਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪਏ?” ਵੱਡਾ ਬੇਟਾ ਖਿਝ ਗਿਆ ਸੀ।
“ਸਮਝ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਓ ਬੇਟਾ।” ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਕੀ ਮੈਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ? ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਸਿਰਫ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਓ...ਪਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਨੰਗਿਆਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹੈ; ਮੇਰੇ ਖ਼ਾਬਾਂ (ਸੋਚਾਂ-ਸੁਪਨਿਆਂ) ਨਾਲ ਜ਼ਿਨਾਂਹ (ਬਲਤਕਾਰ) ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ। ਜੁੱਤੀਆਂ ਦਾ ਹਾਰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਇਆ...ਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਜੁੱਤੀਆਂ ਦਾ ਹਾਰ ਪਾਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਅਜ਼ਨਬੀ (ਓਪਰੇ-ਬਿਗਾਨੇ) ਨਹੀਂ ਸਨ। ਕੀ ਉਹ ਠੀਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਜਾਨਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।...ਤੇ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਜਾਨਣ ਲਈ ਘਰਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲਣਾ ਹੀ ਪਏਗਾ।”
ਤੇ ਉਹ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲ ਪਏ¸ ਉਹੀ ਲੰਮੀ ਅਚਕਨ; ਉਹੀ ਕਾਲੀ ਈਰਾਨੀ ਟੋਪੀ; ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਡਾ ਬੇਟਾ; ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਛੋਟਾ ਬੇਟਾ। ਬਾਬੂ ਗੌਰੀਸ਼ੰਕਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਦੇਖਿਆ, ਤੇ ਕੂਕੇ¸
“ਸੱਯਦ ਸਾਹਬ!”
ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਇਕ ਜਲੂਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗੌਰੀਸ਼ੰਕਰ ਬਾਬੂ ਬੰਦੂਕ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਅਹੁਲੇ...ਪਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖੇਡ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ; ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਦੀ ਈਰਾਨੀ ਟੋਪੀ ਲੱਥ ਕੇ ਨਾਲੀ ਵਿਚ ਜਾ ਪਈ ਸੀ।
“ਤੂੰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਏਂ?” ਗੌਰੀਸ਼ੰਕਰ ਨੇ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ, “ਇਹ ਸੱਯਦ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਨੇ...”
ਗੌਰੀਸ਼ੰਕਰ ਬਾਬੂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਨਾਂ ਕੋਈ ਚਮਤਕਾਰ ਕਰ ਦਵੇਗਾ ਤੇ ਟੋਪੀ ਨਾਲੀ ਵਿਚੋਂ ਉੱਡ ਕੇ ਸੱਯਦ ਸਾਹਬ ਦੇ ਸਿਰ ਉਪਰ ਆ ਜਾਵੇਗੀ...ਤੇ ਉਹ ਮੁਸਕੁਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਉਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣਗੇ¸ ਪਰ, ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਟੋਪੀ ਉੱਥੇ ਨਾਲੀ ਵਿਚ ਹੀ ਪਈ ਰਹੀ ਸੀ।
“ਤੂੰ ਤਾਂ ਇੰਜ ਕਹਿ ਰਿਹੈਂ¸'ਇਹ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਨੇ', ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਕੋਈ ਦੇਵਤਾ ਹੁੰਦੈ?”
“ਨਹੀਂ, ਦੇਵਤਾ ਤਾਂ ਤੂੰ ਐਂ।”
ਬਾਬੂ ਗੌਰੀਸ਼ੰਕਰ ਸਿਰ ਝੁਕਾਅ ਕੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਜਿਸ ਨੌਜਵਾਨ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਝੰਜੋੜਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਮੁਹੱਲੇ ਦਾ ਹੀ ਸੀ।
ਪਰ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਫ਼ੈਲ ਗਈ ਕਿ ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਛਪਰੇ ਉੱਤੇ ਚੁੱਪ ਦੀ ਚਾਦਰ ਤਣ ਗਈ। ਦੰਗੇ ਰੁਕ ਗਏ। ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਗੌਰੀਸ਼ੰਕਰ ਬਾਬੂ ਨੇ ਉਸ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਗਵਾਹੀ ਦਿੱਤੀ। ਆਬਿਦ ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ, ਮਹੇਸ਼ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਵੀ ਸੀ।
ਪਰ ਸਕੀਨਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਉਹ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਸਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਕੱਢੀਆਂ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਸਾਲ ਉਸਨੇ ਮਹੇਸ਼ ਦੇ ਭਰਾ ਰਮੇਸ਼ ਦੇ ਰੱਖੜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੰਨ੍ਹੀ। ਉਸਨੇ ਰੱਖੜੀ ਖ਼ਰੀਦੀ ਜ਼ਰੂਰ, ਪਰ ਰੱਖੜੀ ਵਿਚ ਇਕ ਈਰਾਨੀ ਟੋਪੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ...ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਉਸਨੂੰ ਨਾਲੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਉਸ ਭਰਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਬੈਠ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸਿੱਧਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ।
'...ਮੈਂ ਰਮੇਸ਼ ਭਰਾ ਦੇ ਰੱਖੜੀ ਕਿਉਂ ਬੰਨ੍ਹਾਂ? ਕੀ ਕਰਾਂ ਇੱਫ਼ਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਉਣ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੇ? ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਸ ਮੁਲਕ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ...'
ਨਫ਼ਰਤ !
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿੰਨਾ ਅਜ਼ੀਬ ਹੈ! ਨਫ਼ਰਤ ! ਇਹ ਇਕੋ ਸ਼ਬਦ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਫਲ ਹੈ¸ ਬੰਗਾਲ, ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਹੈ, ਸਿਰਫ ਇਕ ਸ਼ਬਦ...ਨਫ਼ਰਤ !
ਨਫ਼ਰਤ !
ਸ਼ੱਕ !
ਡਰ !
ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਉਪਰ ਅਸੀਂ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹੀ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦ ਬੀਜੇ ਤੇ ਵੱਢੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਸ਼ਬਦ ਦੁੱਧ ਬਣ ਕੇ ਮਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਅਗਲੀ ਨਸਲ ਦੇ ਲਹੂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਰਹੇ ਹਨ। ਦਿਲਾਂ ਦੇ ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦੀਆਂ ਝੀਥਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਇਹੋ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦ ਝਾਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਵਾਰਾ ਰੂਹਾਂ ਵਾਂਗ ਇਹੀ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦ, ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿਚ ਵਰੋਲੇ ਬਣ ਬਣ ਘੁੰਮਦੇ ਪਏ ਹਨ। ਚਮਗਿੱਦੜਾਂ ਵਾਂਗ ਖੰਭ ਫੜਫੜਾ ਰਹੇ ਹਨ; ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਉੱਲੂਆਂ ਵਾਂਗ ਚੀਕਦੇ ਹਨ। ਕਾਲੀ ਬਿੱਲੀ ਵਾਂਗ ਰਸਤੇ ਕੱਟਦੇ ਹਨ; ਫਫੇਕੁਟਣੀਆਂ ਵਾਂਗ ਲਾਈ-ਬੁਝਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸੁਪਨਿਆਂ ਰੂਪੀ ਕੁਆਰੀਆਂ ਨੂੰ ਛੇੜਦੇ ਹਨ...ਤੇ ਭਰੇ ਰਾਹਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦ...!
ਨਫ਼ਰਤ; ਸ਼ੱਕ; ਡਰ...!!!
ਤਿੰਨ ਰਾਕਸ਼ਸ...!
“ਮੈਂ ਹਰ ਹਿੰਦੂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੀ ਹਾਂ।” ਸਕੀਨਾ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਕਰਦੇ ਓ।” ਟੋਪੀ ਨੇ ਕਿਹਾ। “ਭਾਈ, ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਵੈਸੇ ਮੈਂ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।”
“ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਕਿਉਂ ਆਉਂਦਾ ਏਂ ਫੇਰ?”
“ਇਹ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਦਾ ਘਰ ਐ।”
ਦੋਸਤ...!
ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅਜੇ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ...!?!
    --- --- ---