ਟੋਪੀ ਸ਼ੁਕਲਾ…: ਛੇਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ

ਟੋਪੀ ਸ਼ੁਕਲਾ…:  ਛੇਵੀਂ ਕਿਸ਼ਤ  :

ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਬਿਲਕੁਲ ਦੂਸਰੇ ਰਸਤੇ ਉੱਪਰ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਘਰ ਵਿਚ ਜੋ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ...ਉਹ ਤਾਂ ਉਹ ਸੁਣਦਾ ਹੀ ਸੀ। ਚਾਹੇ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ 'ਸਪੋਰਟਸ ਪੇਜ' ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ, ਪਰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਹੀ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਜੋ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆ ਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਉਹ ਰੌਂਗਟੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦੇਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਰਸੀਆ ਸੀ। ਵਾਮਿਕ ਜੌਨਪੁਰੀ, ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ, ਅਲੀ ਸਰਦਾਰ ਜਾਫ਼ਰੀ ਤੇ ਹੋਰ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਚੰਦਰ, ਅੱਬਾਸ ਤੇ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਘਪਲਾ ਹੋਇਆ ਹੈ :

 ਕੌਣ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁਆ,
 ਕਿਸਕੇ ਮਾਥੇ ਸੇ ਗੁਲਾਮੀ ਕੀ ਸਿਆਹੀ ਛੂਟੀ।

 ਅਬ ਯਹ ਪੰਜਾਬ ਨਹੀਂ ਇਕ ਹਸੀਂ ਖ਼ਾਬਨੀ।
 ਅਬ ਯਹ ਦੁਆਬਾ ਹੈ, ਸੇਹ ਆਗ਼ ਹੈ ਪੰਜਾਬਨੀ।।

 ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਮੇਂ ਅੱਲਾਹ ਕੀ ਜਾਤ ਥੀ।
 ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਮੇਂ ਰਾਤ-ਹੀ-ਰਾਤ ਥੀ।।

 ਆਸ ਕੱਚੇ ਘੜੇ ਵਾਂਗ ਢਹਿ ਗਈ।
 ਸੋਹਣੀ ਵਿਚ ਤੂਫ਼ਾਨ ਦੇ ਰਹਿ ਗਈ।।

 ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ।  
 ਕਿਤੋਂ ਕਬਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬੋਲ ।।
 ਤੇ ਅੱਜ ਕਿਤਾਬੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ।
 ਕੋਈ ਅਗਲਾ ਵਰਕਾ ਖੋਲ੍ਹ ।।


ਤੇ ਅੱਜ ਕਿਤਾਬੇ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਕੋਈ ਅਗਲਾ ਵਰਕਾ ਖੋਲ੍ਹ! ਤੇ ਕਿਤਾਬੇ ਇਸ਼ਕ ਦੇ ਵਰਕੇ ਤੂਫ਼ਾਨੀ ਹਵਾਵਾਂ ਨਾਲ ਖਿੱਲਰ ਗਏ ਸਨ, ਲਾਸ਼ਾਂ ਬਣ ਕੇ ਸੜ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਚੀਕਾਂ ਬਣ ਬਣ ਗੂੰਜ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਗਿਣ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਤਵਾਇਫ਼ ਦਾ ਖ਼ਤ ਬਣ ਕੇ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਜਿੱਨਾਹ ਨੂੰ ਲੱਭ ਰਹੇ ਸਨ।
“ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਗ਼ਜ਼ਬ ਈ ਕਰ ਦਿੱਤਾ¸ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਰਪਾਨਾ ਉੱਤੇ ਉਛਾਲਿਆ ਏ ਜੀ। ਇਕ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵੀਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜ਼ਿਨਾਂਹ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਵਿਚਾਰੀ ਕਿਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਈ ਮਰ ਗਈ...।”
ਅੱਬੂ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਦਾਲਾਨ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਖ਼ਵਾਜਾ ਅਹਿਮਦ ਅੱਬਾਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ 'ਸਰਦਾਰ ਜੀ' ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ...
“ਮਿਸਟੇਕ ਹੋ ਗਈ।” ਖ਼ਵਾਜਾ ਸਾਹਬ ਦੀ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜੀ।
ਪਰ ਮਿਸਟੇਕ, ਕਿਸ ਤੋਂ ਹੋ ਗਈ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ। ਚੌਦਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਇਕ ਕੱਚੀ ਆਤਮਾਂ, ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਭਟਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਢਾਕੇ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਤੀਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੱਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ; ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਵੀ ਬਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਆਸਮਾਨ ਤੀਕ ਗਾੜ੍ਹਾ ਧੂੰਆਂ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ...ਏਨੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਸਾਹ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।
“ਅੱਬੂ, ਕੀ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਬੜੇ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦੇ ਨੇ?” ਇਕ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਅੱਬੂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੇ ਇਹ ਸਿੱਖ ਤਾਂ ਬੜੇ ਹੀ ਜ਼ਲੀਲ ਲੱਗਦੇ ਨੇ।”
ਉਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਸਿੱਖ ਬੱਚੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੱਬੂਆਂ ਤੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਬਾਰੇ ਇਹੋ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ।
ਉਸਦਾ ਸਵਾਲ ਬੜਾ ਸਿੱਧਾ-ਸਾਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਸਦੇ ਅੱਬੂ ਕੋਈ ਸਿੱਧਾ-ਸਾਦਾ ਉਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਸਕੇ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਆਤਮਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ...ਤੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਧੂੰਆਂ ਗਲ਼ਾ ਵੱਖਰਾ ਘੁੱਟ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਫੇਰ ਵੀ ਕੋਈ ਉਤਰ ਤਾਂ ਦੇਣਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਸੀ।
“ਨਹੀਂ ਬੇਟੇ।” ਅੱਬੂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਗੂੰਡੇ, ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ।”
“ਲੇਕਿਨ...”
“ਮੈਂ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਆਂ ਕਿ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ।” ਅੱਬੂ ਨੇ ਬੜੀ ਖਰ੍ਹਵੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਟੁੱਕੀ। ਇੱਫ਼ਨ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਅੱਬੂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੁਸਕੁਰਾਉਂਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ...ਅਖ਼ੀਰ ਇਹ ਹੋ ਕੀ ਗਿਆ ਹੈ? ਅਖ਼ੀਰ ਇਹ ਹੋ ਕੀ ਰਿਹਾ ਹੈ?
“ਝਿੜਕਦੇ ਕਿਉਂ ਓ?” ਅੰਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ ਬੇਟਾ, ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਸਿੱਖ ਬੜੇ ਕਮੀਨੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।”
“ਕਿਉਂ?” ਇੱਫ਼ਨ ਦਾ ਸਵਾਲ ਸੀ। ਅੰਮੀ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿਚ ਪੈ ਗਈ। “ਤੇ ਆਖ਼ਰ ਅੱਲ੍ਹਾ ਮੀਆਂ ਏਨੀਆਂ ਮੰਦੀਆਂ ਤਕਦੀਰਾਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦੇ ਨੇ?”
“ਗੁਨਾਹਾਂ ਦਾ ਫ਼ਲ ਹੁੰਦੈ ਬੇਟਾ!” ਅੰਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਉਹਨਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਕੀ ਗੁਨਾਹ ਕੀਤਾ ਹੋਏਗਾ?”
“ਅੱਛਾ ਬਹੁਤਾ ਬਕ ਨਾ।” ਅੰਮੀ ਵੀ ਹਿਰਖ ਗਈ।
ਉਸ ਦਿਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਉਸਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਅੱਲ੍ਹਾ ਮੀਆਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕੁਝ ਘੱਟ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਹੋਈ ਕਿ ਗੁਨਾਹ ਕਰਨ ਵੱਡੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਭੁਗਤਣ ਬੱਚੇ!
ਇਹ ਸ਼ੰਕਾ ਬੜੀ ਭਿਆਨਕ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਹੱਥਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ; ਅੱਲ੍ਹਾ ਮੀਆਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਗਏ ਨੇ।
ਉਸ ਰਾਤ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਸੁਪਨਾ ਆਇਆ ਕਿ ਅੱਲ੍ਹਾ ਮੀਆਂ ਦੀ ਚਿੱਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ, ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਲਾਲ ਹੋਈ-ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇ ਰਹੇ ਨੇ¸
“ਇਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੱਚਾ ਇੱਥੇ ਕਿਵੇਂ ਆ ਗਿਆ?” ਅੱਲ੍ਹਾ ਮੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ, “ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਸੁੱਟੋ।”
ਇਹ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਰੀ ਭੀੜ ਉਸ ਵੱਲ ਅਹੁਲੀ। ਉਹ ਭੱਜ ਪਿਆ। ਅਗਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਇਕ ਬੁੱਢੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਇੱਫ਼ਨ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, ਹੁਣ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਫੇ ਵਿਚ ਲੁਕਾਅ ਲਿਆ। ਭੀੜ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਇਕ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਮਾਰੀ, ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੀ ਗਰਦਨ ਕੱਟੀ ਗਈ। ਲੁੜਕਦਾ ਹੋਇਆ ਸਿਰ ਇਕ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਭੱਜਿਆ; ਭੀੜ ਨੇ ਸਿਰ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ; ਸਿਰ ਇਕ ਸਭਾ ਵਿਚ ਜਾ ਘੁਸਿਆ...ਇਕ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਇਕ ਬੁੱਢੀ ਐਨਕ ਲਾਈ, ਨੰਗੇ ਪਿੰਡੇ ਬੈਠਾ, ਕੁਝ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਿਰ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਜਾ ਲੁਕਿਆ। ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ। ਬੁੱਢੀ ਐਨਕ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਮਰ ਗਿਆ।
ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦਾ ਸਿਰ ਫੇਰ ਭੱਜਿਆ।
ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਇਕ ਦੁਕਾਨ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਅਜੀਬ ਜਿਹੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਿਰ ਨੇ ਕਿਹਾ¸
“ਅਸੀਂ ਅਹਿਮਦ ਅੱਬਾਸ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਆਂ ਜੀ¸ ਅਹਿ ਲਓ! ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਇਮਾਨਤ ਸੰਭਾਲੋ...”
ਸਾਫਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ। ਇੱਫ਼ਨ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੀ ਜਵਾਹਰ ਬੰਡੀ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ।
“ਤੂੰ ਕੌਣ ਏਂ?” ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਮੈਂ ਇੱਫ਼ਨ...”
“ਨਹੀਂ।” ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਤੂੰ ਤਾਕਤ ਏਂ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਅੱਜ ਫੇਰ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ 'ਤੇ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖਾਂਗਾ।”
ਭੀੜ ਫੇਰ ਆ ਗਈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜਿੱਨਾਹ ਕੈਪ ਲਈ ਹੋਈ ਸੀ; ਕਈਆਂ ਨੇ ਤੁਰਕੀ ਟੋਪੀਆਂ ਲਈਆਂ ਸਨ; ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ੇਰਵਾਨੀਆਂ ਦੇ ਕਾਲਰ ਉੱਤੇ ਖਜੂਰ ਦਾ ਰੁੱਖ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ!
ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨੇ ਭੀੜ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਹੋਰ ਲਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਇੱਫ਼ਨ ਸਮੇਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਚਿਤਾ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਗਏ। ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਚੀਕ ਨਿਕਲ ਗਈ।
ਤੇ ਫੇਰ ਉਸਦੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ।
ਜਿਹੜੇ ਬੱਚੇ ਢਹਿੰਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਵਿਚ ਜਵਾਨ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾਂ ਆਪਣੇ ਖੋਲ ਵਿਚ ਮੁੜ ਆਈ।
ਉਹ ਰੋਜ਼ ਵਾਂਗ ਉਠਿਆ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਥੋ ਕੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੂੰ ਰੋਜ਼ ਵਾਂਗ ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਦੀ ਦੁਆ ਮਿਲੀ। ਰੋਜ਼ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਹ ਸਕੂਲ ਗਿਆ, ਪਰ ਸਕੂਲ ਦੇ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਬਾਬੂ ਤ੍ਰਿਵੈਣੀ ਨਾਰਾਇਣ ਨੇ ਉਸਦੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਤੇ ਲਕਸ਼ਮਣ ਦੇ ਪੋਲਾ ਜਿਹਾ ਥੱਪੜ ਮਾਰਿਆ ਹੈ¸ ਜਦਕਿ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਖ਼ਤਾ (ਗ਼ਲਤੀ) ਇਕ ਸੀ! ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਚੌਧਰੀ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮਦਾਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸਵਾਲ ਵੱਧ ਦਿਲ ਲਾ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ!...
ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੋਸਤ ਉਸਨੂੰ ਓਪਰੇ-ਬਿਗਾਨੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ੇਰਵਾਨੀ ਭਾਰੀ ਭਾਰੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਈ...ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਇਕ ਸੌਂਹ ਖਾਧੀ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਸ਼ੇਰਵਾਨੀ ਨਹੀਂ ਪਾਏਗਾ।...
ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵਿਚ ਫੁਟਬਾਲ ਖਿਡਾਈ ਗਈ। ਇੱਫ਼ਨ ਚੰਗਾ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਸਟਾਪਰ ਨੇ ਲੱਤ ਅੜਾ ਦਿੱਤੀ, ਉਹ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਇਹ ਕੋਈ ਖਾਸ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਸਨੂੰ ਬੜਾ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਫ਼ੌਰਨ ਬਦਲਾ ਲਿਆ। ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਮਾਸਟਰ ਸਾਹਬ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬੜਾ ਝਿੜਕਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਬਾਹਰ ਬੈਠਾ ਸੀ ਤੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮਾਸਟਰ ਸਾਹਬ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੰਜ ਨਾ ਕੱਢਿਆ ਹੁੰਦਾ।
ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਉਹ ਘਰੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਬੜਾ ਉਦਾਸ ਹੈ। ਮਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਮਾਮੂ ਜਿਹੜਾ ਹਬਸ਼ੀ ਹਲਵਾ ਲਿਆਏ ਸਨ, ਖਾਣ ਲਈ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਰੌਣਕ ਨਾ ਆਈ।
“ਕੀ ਗੱਲ ਏ ਮੀਆਂ?” ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਮਾਮੂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਕੁਛ ਨਹੀਂ।”
“ਜਾਪਦਾ ਏ, ਅੱਜ ਸਕੂਲੇ ਮਾਰ ਪਈ ਏ।” ਮਾਮੂ ਹੱਸੇ।
“ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ ਏ ਨਾ?” ਉਸਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।
“ਨਹੀਂ।” ਉਸਦੇ ਮਾਮੂ ਬੋਲੇ, “ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਣਾਇਆ ਏ।”
“ਇਕ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਇੰਜ ਕਹਿ ਰਹੇ ਓ।” ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਵਾ ਈ ਲਿਐ ਤਾਂ ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਆਂ? ਅੱਬੂ, ਤੁਸੀਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਚਲੇ ਚੱਲਦੇ?”
“ਤੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੋਚ ਕੇ ਆਪਣਾ ਟਾਈਮ ਕਿਉਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦਾ ਏਂ।” ਅੱਬੂ ਬੋਲੇ, “ਜਾਹ, ਜਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹ।”
“ਹਿੰਦੂ ਮਾਸਟਰ ਸਾਨੂੰ ਜੀਅ ਲਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਹਿੰਦੂ ਮੂੰਡੇ ਸਾਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਪਰਸੋਂ ਭਵਾਨੀ ਦੀ ਮਿਠਿਆਈ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮਿਠਿਆਈ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਕਿਹਾ, 'ਏ ਮੀਆਂ, ਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾ ਹੈ।”
“ਇਹ ਦੱਸ ਬਈ ਤੂੰ ਜਦੋਂ ਨਾਨਾ ਸਾਹਬ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ ਸੈਂ ਤਾਂ ਗੌਰੀਸ਼ੰਕਰ ਸਾਹਬ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ?” ਮਾਮੂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਕੀਤਾ ਸੀ।”
“ਕੀ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਨਹੀਂ?”
“ਮਗਰ ਮਾਮੂ ਜਾਨ, ਇੱਥੇ ਓਹੋ ਜਿਹੇ ਹਿੰਦੂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ...?”
“ਤੇਰੇ ਨਾਨਾ ਸਾਹਬ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਛੁਹਿਆ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ ਤਾਂ ਕੀ ਗੌਰੀਸ਼ੰਕਰ ਚਾ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਨਹੀਂ?”
“ਹੈ, ਮਗਰ...”
“ਇੰਜ ਈ ਜੇ ਤੇਰੇ ਦੋਸਤ ਭਵਾਨੀ ਨੇ ਤੇਰਾ ਛੁਹਿਆ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ ਤਾਂ ਤੂੰ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਕਿੰਜ ਸਮਝ ਬੈਠਾ ਏਂ...?”
“ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਜੋ ਆਖੀ ਸੀ।”
“ਕੋਈ ਆਖੇ ਕਿ ਕਾਂ ਤੇਰਾ ਕੰਨ ਲੈ ਗਿਐ ਤਾਂ ਤੂੰ ਕੀ ਕਰੇਂਗਾ?...ਕੰਨ ਦੇਖੇਂਗਾ ਕਿ ਕਾਂ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜ ਪਏਂਗਾ?...ਪਕਿਸਤਾਨ ਤੂੰ ਬਣਾਇਆ ਏ?”
“ਜੀ ਨਹੀਂ।”
“ਫੇਰ ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੁੰਣੈ?”
ਗੱਲ ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਗਈ। ਪਰ ਉਹ ਬੇਨਾਮ-ਡਰ ਫੇਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਟਿਆ। ਉਹ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਆਪਣੇ ਹਿੰਦੂ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਨਿੱਖੜਦਾ ਗਿਆ। ਸ਼ੰਕਰ, ਰਾਮਦੀਨ, ਪ੍ਰਭੂ, ਭਵਾਨੀ, ਸੀਤਾ ਰਾਮ...ਉਸਨੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਹੁਣ ਉਸਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵਾਜਿਦ, ਮੁਹਿਬੁੱਲ ਹਸਨ, ਸਰਵਰ...ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਨਾਂ ਸਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁਜਾਵਿਰ ਤੇ ਜਮਾਲ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਇਸ ਪਰੀਵਰਤਨ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮਾਸਟਰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਮੁੰਡੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ। ਮਾਸਟਰਾਂ ਨੇ ਇਹ ਜਾਨਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝੀ ਕਿ ਦੇਖੀਏ ਬਈ ਹੁਣ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕੀ ਹੈ?
ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪਾੜਾ ਕਿਉਂ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕਿਉਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੇ?
ਹਾਂ, ਮੌਲਵੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਰਦੂ ਦੀ ਕਲਾਸ ਛੋਟੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਕੋਈ ਹਿੰਦੂ ਮੁੰਡਾ ਉਰਦੂ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਦਾ...!
ਇਕ ਦਿਨ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਆਖੀ, “ਜੇ ਇਹੋ ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਰਹੀ ਤਾਂ ਉਰਦੂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਏਗੀ।”  
“ਫੇਰ ਆਪਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਚਲੇ ਚੱਲਦੇ?” ਬੀਵੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਵਾਂ।” ਮੌਲਵੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਇੱਥੇ ਰਿਹਾਂ, ਹੁਣ ਮਰਨ ਖ਼ਾਤਰ ਉੱਥੇ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ?”
“ਜਦੋਂ ਦੇਖੋ ਮਰਨ-ਜਿਊਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਓ।” ਬੀਵੀ ਹਿਰਖ ਗਈ, “ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਪਹਾੜ ਜਿੱਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਬੈਠੀਆਂ ਨੇ...ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਅਚਾਰ ਪਾਉਣੈ?”
“ਮੈਂ ਭਾਈ ਕਲੀਮੁੱਲਾ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਤਾਂ ਹੈ। ਕਰਾਚੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਕਾਲ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਹੋਇਆ...”
ਹੁਣ ਜਿਸ ਮੌਲਵੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਆਤਮਾਂ ਉੱਤੇ ਦੋ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਕੁਆਰੇਪਨ ਦਾ ਬੋਝ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਕਾਵ ਕਿੰਜ ਪੜ੍ਹਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਭਲਾ!
ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਾਉਣ ਲੱਗਦੇ, ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ : ਮੁਹੰਮਦ ਹਨੀਫ਼, ਅਕਰਮਉੱਲਾ, ਬਦਰੂਲ ਹਸਨ, ਨਜਫ਼ ਅੱਬਾਸ, ਬਕਾਉੱਲਾ, ਮੁਹੰਮਦ ਉਮਰ ਸਦੀਕੀ, ਹਿਜ਼ਬਰ ਅਲੀ ਖ਼ਾਂ ਤੋਖ਼ੀ...ਇਕੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨਾਂ ਲੈ-ਲੈ ਕੇ ਬੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਆਸ਼ਾ ਰਾਮ, ਨਰਬਦਾ ਪ੍ਰਸਾਦ, ਮਾਤਾਦੀਨ, ਗੌਰੀਸ਼ੰਕਰ ਸਿਨਹਾਂ, ਮਾਧੋਲਾਲ ਅਗਰਵਾਲ, ਮਸੀਹ ਪੀਟਰ, ਰੌਣਕ ਲਾਲ...?
ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦਾ ਰਜਿਸਟਰ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਵਾਂ ਦੀ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੀ ਬਹਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਜਿਸਟਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀਆਂ ਦੇ ਰਜਿਸਟਰ ਵਿਚ ਜਾ ਖਿੜੀ ਹੈ।
ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਪੰਡਿਤ-ਜੀਆਂ ਨਾਲ ਈਰਖਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹਥਿਆ ਲਿਆ ਸੀ; ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਦੀ ਬਦਖੋਈ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।
“ਲਾਹੌਲ ਵਿਲਾ ਕੁਵੱਤ, ਕਿਆ ਅੱਜੜ੍ਹ ਜ਼ੁਬਾਨ ਹੈ...ਦੋ ਲਫ਼ਜ਼ ਬੋਲੋ ਤਾਂ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿਚਾਰੀ ਹਫ਼ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।”
ਜਦੋਂ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਤੀਕ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁਰਾ ਲੱਗਿਆ। ਉਹ ਵਧੀਆਂ ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੌਲਵੀ ਸਾਹਬ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਸਦਕਾ ਉਹਨਾਂ ਵੀ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਹਿੰਦੀ ਬੋਲਣ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਓਨੀ ਹੀ ਔਖ ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਉਹ ਹਿੰਦੀ ਹੀ ਬੋਲਦੇ। ਉਰਦੂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾਅ ਦਿੱਤਾ।
ਇਹ ਖਿੱਚੋ-ਤਾਣੀ ਏਨੀ ਵਧ ਗਈ ਕਿ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ ਵਿਚ ਮੌਲਵੀ ਸਾਹਬ ਨੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਮੁਸ਼ਾਇਰਾ ਹੋਇਆ ਪਰ ਮੁੰਡਿਆਂ ਬੜਾ ਰੌਲਾ ਪਾਇਆ। ਫੇਰ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੇ ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ ਦੀ ਖਹਿ ਨਾਲ ਇਕ ਕਵੀ-ਸਮੇਲਨ ਕਰਵਾਇਆ¸ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਵੀ-ਸਮੇਲਨ ਸੀ। ਪਰ ਪਿੱਛੋਂ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਮੌਲਵੀ ਅਹਿਮਦਉੱਲਾ ਐਡਵੋਕੇਟ ਨੂੰ ਕਿਹਾ¸ “ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ ਵਾਲੀ ਬਾਤ ਨਹੀਂ ਬਣੀ।”
ਮੌਲਵੀ ਅਹਿਮਦਉੱਲਾ, ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਿਲਾ ਕਾਂਗਰਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸਦਰ (ਪ੍ਰਧਾਨ) ਸਨ ਤੇ ਜ਼ਿਲਾ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਸਦਰ ਵੀ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਬੋਲੇ¸
“ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ; ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਲੋਕ ਮੁਸ਼ਾਇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਣਗੇ।”
ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀ, ਪਰ ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹੇ। ਮੌਲਵੀ ਅਹਿਮਦਉੱਲਾ ਸਾਹਬ ਨੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚਣ ਤੀਕ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਕੁਰਬਾਨ ਅਲੀ ਤੇ ਬੇਟੀ ਆਇਸ਼ ਬਾਨੋਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਰਦੂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਹਨੇਰਾ ਹੈ।
ਉਸੇ ਰਾਤ ਇੱਫ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅੰਮੀ ਨੂੰ ਇਕ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਈ, ਜਿਸਦੀ ਸਮੇਲਨ ਵਿਚ ਬੜੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਹੋਈ ਸੀ ਤਾਂ ਅੰਮੀ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ ਬੋਲੀ¸
“ਭੱਠ 'ਚ ਪਏ ਇਹ ਜ਼ਬਾਨ, ਇਹ ਕੋਈ ਜ਼ਬਾਨ ਏਂ ਮੋਈ? ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੀ ਜ਼ਬਾਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਮੇਹਤਰਾਣੀਆਂ (ਭੰਗਣਾ) ਬੋਲਦੀਆਂ ਨੇ।”
“ਹੁਣ ਇਹੀ ਜ਼ਬਾਨ ਚੱਲੇਗੀ।” ਅੱਬੂ ਬੋਲੇ, ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਿਲਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਸਮੇਲਨ ਵਿਚ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਨਾ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ, 'ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਲੈਕਟਰ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ।'
“ਇਹ ਜ਼ਬਾਨ ਕਿਉਂ ਚੱਲੇਗੀ ਅੱਬੂ?”
“ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਜਾਏਂਗਾ, ਸਮਝ ਜਾਏਂਗਾ।”
“ਕੀ ਇਹ ਜ਼ਬਾਨ ਇਸ ਲਈ ਚੱਲੇਗੀ ਕਿ ਇਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਏ?”
“ਇਹ ਤੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੀ ਲਾਈ ਰੱਖਦਾ ਏਂ ਬਈ?” ਅੱਬੂ ਨੇ ਫੇਰ ਝਿੜਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਉਹ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਬੂ ਚਿੜਚਿੜੇ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ...ਪਰ ਉਸਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਆਖ਼ਰ ਇਹ ਹੋ ਕਿਉਂ ਰਿਹਾ ਹੈ!
ਪਰ ਇੰਜ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
    --- --- ---