ਟੋਪੀ ਸ਼ੁਕਲਾ…: ਚੌਥੀ ਕਿਸ਼ਤ

ਟੋਪੀ ਸ਼ੁਕਲਾ…: ਚੌਥੀ ਕਿਸ਼ਤ  :

ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਬੜੀ ਲੰਮੀ ਹੈ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਟੋਪੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ-ਸੁਣਾਅ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣਾਵਾਂਗਾ¸ ਬਲਕਿ, ਸਿਰਫ ਓਨੀਂ ਹੀ ਸੁਣਾਵਾਂਗਾ ਜਿੰਨੀ ਟੋਪੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਕਹਾਣੀ ਕਦੀ ਨਿਰੋਲ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਣੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਕਥਾਕਾਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹੀਰੋ ਦਾ ਕੱਦ ਲੰਮਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਉਪਰੋਂ-ਹੇਠੋਂ ਕੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਹੀਰੋ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਦਿਸ ਪਏ। ਪਰ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਚੱਕਰ ਹੀ ਹੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਕਹਾਣੀ ਕਈਆਂ ਦੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟਦੀ।
ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਹੀਰੋ ਟੋਪੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਜਾਂ ਜੀਵਨੀ ਸਿਰਫ ਟੋਪੀ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਇਸ ਦੇਸ਼, ਬਲਕਿ ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਇਕ ਸਲਾਈਸ ਹੈ। ਸਲਾਈਸ, ਰੋਟੀ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟਿਆ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਰੋਟੀ ਦਾ ਇਕ ਟੁੱਕੜਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ...ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਰ ਜਾਂ ਜਿਵਾਅ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ, ਅਮਰਕਾਂਤ ਤੇ ਸਕੀਨਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਇਕ ਸਲਾਈਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟਿਆ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਵੀ ਉਸਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਅਮਰਕਾਂਤ ਤੇ ਸਕੀਨਾ, ਵਿਜੇ ਲਕਸ਼ਮੀ ਤੇ ਸੱਯਦ ਹਸਨ ਦਾ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਇੱਫ਼ਨ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸ ਦਿਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਫ਼ਨ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ-ਜਗ੍ਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਏਗਾ। ਨਾ ਟੋਪੀ ਇੱਫ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇੱਫ਼ਨ ਟੋਪੀ ਦਾ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ, ਦੋ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਢੰਗ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਪ੍ਰੰਪਰਾਵਾਂ ਮਿਲੀਆਂ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਅੱਡੋ-ਅੱਡਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੋਚਿਆ। ਫੇਰ ਵੀ ਇੱਫ਼ਨ ਟੋਪੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਇਕ ਅਟੁੱਟ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਮੈਂ 'ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ, ਭਾਈ-ਭਾਈ' ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ। ਭਲਾ ਮੈਂ ਇਹ ਮੂਰਖਤਾ ਕਿਉਂ ਕਰਾਂਗਾ? ਕੀ ਮੈਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਜਾਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ 'ਆਪਾਂ ਦੋਵੇਂ ਭਾਈ-ਭਾਈ ਹਾਂ...?' ਚਲੋ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ...ਤਾਂ ਕੀ, ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਓ? ਜੇ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਾਈ-ਭਾਈ ਨੇ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਪੈ ਜਾਏਗਾ? ਮੈਂ ਕੋਈ ਚੋਣ ਤਾਂ ਲੜਨੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਕ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹਾਂ ਤੇ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਟੋਪੀ ਤੇ ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ...ਇਹ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਦੋ ਪਾਤਰ ਨੇ¸ ਇਕ ਦਾ ਨਾਂ ਬਲਭਦਰ ਨਾਰਾਇਣ ਸ਼ੁਕਲਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਦਾ ਨਾਂ ਸਯੱਦ ਜ਼ਰਗ਼ਾਮ ਮੁਰਤੁਜ਼ਾ। ਇਕ ਨੂੰ ਟੋਪੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤੇ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਇੱਫ਼ਨ।
ਇੱਫ਼ਨ ਦੇ ਦਾਦਾ ਤੇ ਪੜਦਾਦਾ ਬੜੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੌਲਵੀ ਸਨ। ਕਾਫ਼ਿਰਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਕਾਫ਼ਿਰਾਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮਰੇ। ਪਰ ਵਸੀਅਤ ਕਰਕੇ ਮਰੇ ਕਿ ਲਾਸ਼ ਕਰਬਲਾ ਲਿਜਾਈ ਜਾਏ। ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਵੀ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ। ਉਸ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਪਹਿਲਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਇੱਫ਼ਨ ਦਾ ਪਿਓ ਬਣਿਆ।
ਇੱਫ਼ਨ ਦੇ ਅੱਬਾ ਸਯੱਦ ਮੁਰਤੁਜ਼ਾ ਹੁਸੈਨ ਵੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਛੂਹਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਂਦੇ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਮਰੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਇਹ ਵਸੀਅਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਿ 'ਲਾਸ਼ ਕਰਬਲਾ ਲਿਜਾਈ ਜਾਏ।'...ਉਹ ਇਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਬਰਸਤਾਨ ਵਿਚ ਦਫ਼ਨਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।
ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਦਾਦੀ ਵੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਛੂਹਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਂਦੀ। ਬੜੀ ਨਮਾਜ਼ੀ ਬੀਬੀ ਸੀ...ਕਰਬਲਾ, ਨਜਫ਼, ਖੁਰਾਸਾਨ, ਕਾਜ਼ਮੈਨ ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੋਂ-ਕਿੱਥੋਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਆਈ ਸੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਘਰੋਂ ਜਾਣ ਲੱਗਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਬੂਹੇ ਅੱਗੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੜਾ ਜ਼ਰੂਰ ਰਖਵਾਂਦੀ ਤੇ ਮਾਸ਼ ਦਾ ਸਦਕਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਉਤਰਵਾਉਂਦੀ।
ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਦਾਦੀ ਨਮਾਜ਼ ਰੋਜ਼ੇ ਦੀ ਵੀ ਪਾਬੰਦ ਸੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਕਲੌਤੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਚੇਚਕ ਨਿਕਲੀ ਤਾਂ ਉਹ, ਉਸਦੇ ਮੰਜੇ ਕੋਲ ਇਕ ਲੱਤ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਤੇ ਬੋਲੀ, “ਮਾਤਾ ਮੋਰੇ ਬੱਚੇ ਕੋ ਮਾਫ਼ ਕਰਦੱਯੋ।” ਉਹ ਪੂਰਬ ਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਨੌਂ ਜਾਂ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਵਿਆਹ ਕੇ ਲਖ਼ਨਊ ਆਈ ਸੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਜਿਊਂਦੀ ਰਹੀ ਪੂਰਬੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਦੀ ਰਹੀ। ਲਖ਼ਨਊ ਦੀ ਉਰਦੂ ਸੁਸਰਾਲੀ ਬੋਲੀ ਸੀ...ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੇਕਿਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਗਲ਼ ਲਾਈ ਰੱਖਦੀ।...ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਇੱਧਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝਦਾ। ਜਦੋਂ ਬੇਟੇ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਦਿਨ ਆਏ, ਗਾਉਣ-ਵਜਾਉਣ ਲਈ ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਫੜਕਿਆ...ਪਰ ਮੌਲਵੀ ਸਾਹਬ ਦੇ ਘਰ ਗਾਉਣਾ-ਵਜਾਉਣਾ ਕਿੰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ! ਵਿਚਾਰੀ ਮਨ-ਮਸੋਸ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਹਾਂ, ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਛਟੀ 'ਤੇ, ਤੇ ਫੇਰ ਉਸਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਉਹਨੇ ਜੀਅ ਭਰ ਕੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਇਆ।
ਹੋਇਆ ਇੰਜ ਸੀ ਕਿ ਇੱਫ਼ਨ ਆਪਣੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਮਰਦਾਂ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਇਸ ਫ਼ਰਕ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਬਿਨਾਂ ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਆਤਮਾਂ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ।
ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਦਾਦੀ ਕਿਸੇ ਮੌਲਵੀ ਦੀ ਬੇਟੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਕਿ ਇਕ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਦੀ ਧੀ ਸੀ। ਦੁੱਧ-ਘੀ ਖਾਂਦੀ ਆਈ ਸੀ, ਪਰ ਲਖ਼ਨਊ ਆ ਕੇ ਉਸ ਦਹੀਂ ਲਈ ਵੀ ਤਰਸ ਗਈ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਘਿਓ ਨਹਾਤੀਆਂ ਕਾੜ੍ਹਨੀਆਂ ਵਿਚ, ਅਸਾਮੀਆਂ ਦੇ ਘਰੋਂ, ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਬਸ, ਪੇਕੇ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਜੀਅ ਭਰ ਕੇ ਲੱਪ-ਗੱੜਪੀਂ ਖਾ ਲੈਂਦੀ। ਲਖ਼ਨਊ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਫੇਰ ਮੌਲਵਿਨ ਬਣ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਆਪਣੇ ਮੀਆਂ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਇਹੋ ਇਕ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਰਹੀ ਕਿ ਸਮਾਂ ਦੇਖਦੇ ਸਨ ਨਾ ਮੌਕਾ, ਬਸ ਮੌਲਵੀ ਹੀ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੈਨ।
ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾਂ ਸਦਾ ਬੇਚੈਨ ਰਹੀ। ਜਦੋਂ ਮਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਬੇਟੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ 'ਲਾਸ਼ ਕਰਬਲਾ ਲਿਜਾਈ ਜਾਏ ਜਾਂ ਨਜਫ਼', ਤਾਂ ਹਿਰਖ ਕੇ ਬੋਲੀ¸
“ਏ ਬੇਟਾ ਜਉਨ ਤੂੰ ਸੇ ਲਾਸ਼ ਨਾ ਸੰਭਾਲੀ ਜਾਏ ਤ ਹਮਰੇ ਘਰ ਭੇਜ ਦਿਹੋ।”
ਮੌਤ ਸਿਰ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਚੇਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਘਰ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਘਰਵਾਲੇ ਤਾਂ ਕਰਾਚੀ ਚਲੇ ਗਏ ਸੀ ਤੇ ਘਰ ਕਸਟੋਡੀਅਨ ਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਮਰਨ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਭਲਾ ਚੇਤੇ ਵੀ ਕਿੰਜ ਰਹਿ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ! ਉਦੋਂ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹੁਸੀਨ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਏ (ਇਹ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਜੇ ਤੀਕ ਮਰਿਆ ਨਹੀਂ)। ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਘਰ ਯਾਦ ਆਇਆ। ਉਸ ਘਰ ਦਾ ਨਾਂ 'ਕੱਚੀ-ਹਵੇਲੀ' ਸੀ। ਕੱਚੀ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹ ਕੱਚੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਦਸ਼ਹਿਰੀ ਅੰਬਾਂ ਦਾ ਉਹ ਬੀਜੂ ਬੂਟਾ ਯਾਦ ਆਇਆ ਜਿਹੜਾ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਲਾਇਆ ਸੀ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਵਾਂਗਰ ਹੀ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਮਿੱਠੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ ਆਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਭਲਾ ਕਰਬਲਾ ਜਾਂ ਨਜਫ਼ ਕਿੰਜ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਉਹ!
ਉਹ ਬਨਾਰਸ ਦੇ 'ਫ਼ਾਤਮੈਨ' ਵਿਚ ਦਫ਼ਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਰਤੁਜ਼ਾ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਪੋਸਟਿੰਗ ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਉੱਥੇ ਹੀ ਸੀ। ਇੱਫ਼ਨ ਸਕੂਲ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨੌਕਰ ਨੇ ਆ ਕੇ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਬੀਬੀ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਬੀਬੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਇੱਫ਼ਨ ਉਦੋਂ ਚੌਥੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ ਤੇ ਟੋਪੀ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
ਇੱਫ਼ਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦਾਦੀ ਨਾਲ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਸੀ। ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੱਬੂ, ਆਪਣੀ ਅੰਮੀਂ, ਆਪਣੀ ਬਾਜੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਨੁਸਰਤ ਨਾਲ ਵੀ ਸੀ, ਪਰ ਦਾਦੀ ਨਾਲ ਉਹ ਜ਼ਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅੰਮੀ ਤਾਂ ਕਦੀ ਕਦੀ ਝਿੜਕ ਜਾਂ ਇਕ ਅੱਧੀ ਚਪੇੜ ਵੀ ਜੜ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਬਾਜੀ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਸੀ। ਅੱਬੂ ਵੀ ਕਦੇ-ਕਦਾਰ ਘਰ ਨੂੰ ਕਚਹਿਰੀ ਸਮਝ ਕੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਸੁਨਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਨੁਸਰਤ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਸੀ, ਉਸਦੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਵਿਚ ਕਾਟੇ-ਵਾਟੇ ਮਾਰ ਦੇਂਦੀ ਸੀ। ਬਸ, ਇਕ ਦਾਦੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਕਦੀ ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੁਖਾਇਆ। ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ਬਹਿਰਾਮ ਡਾਕੂ, ਅਨਾਰ ਪਰੀ, ਬਾਰਾਂ ਬੁਰਜ, ਅਮੀਰ ਹਮਜ਼ਾ, ਗੁਲਬਕਾਵਲੀ, ਹਾਤਮਤਾਈ, ਪੰਚ ਫੂਲਾਰਾਣੀ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਨਾਉਂਦੀ¸
“ਸੋਤਾ ਹੈ ਸੰਸਾਰ, ਜਾਗਤਾ ਹੈ ਪਾਕ ਪਰਵਰਦਿਗਾਰ। ਆਂਖੋਂ ਕੀ ਦੇਖੀ ਨਹੀਂ ਕਹਿਤੀ, ਕਾਨੋਂ ਕੀ ਸੁਣੀ ਕਹਿਤੀ ਹੂੰ ਕਿ ਏਕ ਮੁਲੁਕ ਮਾ ਏਕ ਬਾਦਸ਼ਾ ਰਹਾ...”
ਦਾਦੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਉਹ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੁਸਕਰਾਇਆ...ਉਸਨੂੰ ਤਾਂ ਚੰਗੀ ਭਲੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਬੂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਬੋਲਨ ਦਿੰਦੇ।...ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਾਦੀ ਕੋਲ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਹੱਸ ਪੈਂਦੀ¸
“ਅ ਮੋਰਾ ਕਾ ਹੈ ਬੇਟਾ! ਅਨਪੜ ਗੰਵਾਰਨ ਕੀ ਬੋਲੀ ਤੂੰ ਕਾਹੇ ਕੋ ਬੋਲੇ ਲਗਿਓ। ਤੂੰ ਅਪਨੇ ਅੱਬਾ ਹੀ ਕੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲੌ।” ਗੱਲ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ।
“ਤ ਊ ਬਾਦਸ਼ਾ ਕਾ ਕਿਹਿਸ ਕਿ ਤੁਰੰਤੇ ਏਕ ਠੋ ਹਿਰਨ ਮਾਰ ਲਿਆਵਾ...।”
ਇਹੀ ਬੋਲੀ ਟੋਪੀ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਉਤਰ ਗਈ ਸੀ। ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਦਾਦੀ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਆਪਣੀ ਦਾਦੀ ਨਾਲ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੀ ਸੀ। ਇੱਫ਼ਨ ਦੇ ਅੱਬਾ ਦੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਇਕੋ ਸੀ।
ਉਹ ਜਦੋਂ ਇੱਫ਼ਨ ਕੇ ਘਰ ਜਾਂਦਾ, ਉਸਦੀ ਦਾਦੀ ਕੋਲ ਹੀ ਬੈਠਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ। ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਅੰਮੀ ਤੇ ਬਾਜੀ ਨਾਲ ਕਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ¸ ਪਰ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਉਸਦੀ ਬੋਲੀ ਉੱਤੇ ਹੱਸਣ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਛੇੜ ਲੈਂਦੀਆਂ ਤੇ ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗਦੀ ਤਾਂ ਦਾਦੀ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦੀ¸
“ਤੈ ਕਾਹੇ ਕੋ ਜਾਥੈ ਉਨ ਸਭਨ ਕੇ ਪਾਸ ਮੂੰਹ ਪਿਟਾਵੇ ਕੋ ਝਾੜ ਮਾਰੇ। ਚਲ ਇਧਿਰ ਆ...” ਉਹ ਝਿੜਕ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ, ਪਰ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਖੰਡ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਵਰਗਾ ਲੱਗਦਾ। ਅਮਾਵਟ (ਅੰਬ-ਪਾਪੜ) ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਤਿਲਵਾ (ਤਿਲਾਂ ਦਾ ਲੱਡੂ) ਬਣ ਜਾਂਦਾ...ਤੇ ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਬੈਠਦਾ।
“ਤੋਰੀ ਅੰਮਾਂ ਕਾ ਕਰ ਰਹੀਂ...” ਦਾਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਚਕਰਾ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਇਹ ਅੰਮਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਫੇਰ ਉਹ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਮਾਤਾਜੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਸਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ¸ ਅੰਮਾਂ! ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਗੁੜ ਦੀ ਡਲੀ ਵਾਂਗ ਚੂਸਦਾ ਰਿਹਾ। ਅੰਮਾਂ। ਅੱਬੂ। ਬਾਜੀ।
ਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਦਿਨ ਗ਼ਜ਼ਬ ਹੋ ਗਿਆ।
ਡਾਕਟਰ ਭਿਰਗੂ ਨਾਰਾਇਣ ਸ਼ੁਕਲਾ ਨੀਲੇ ਤੇਲ ਵਾਲੇ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ¸ ਯਾਨੀ ਖਾਣਾ ਮੇਜ਼-ਕੁਰਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਖਾਧਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ¸ ਲੱਗਦੀਆਂ ਥਾਲੀਆਂ ਹੀ ਸਨ, ਪਰ ਚੌਂਕੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ।
ਉਸ ਦਿਨ ਇੰਜ ਹੋਇਆ ਕਿ ਬੈਂਗਨ ਦਾ ਭੜਥਾ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਸੁਆਦ ਲੱਗਿਆ। ਰਾਮਦੁਲਾਰੀ ਖਾਣਾ ਪਰੋਸ ਰਹੀ ਸੀ। ਟੋਪੀ ਨੇ ਕਿਹਾ¸
“ਅੰਮਾਂ, ਜ਼ਰਾ ਬੈਂਗਨ ਦਾ ਭੜਥਾ...”
ਅੰਮਾਂ !
ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਜਿੰਨੇ ਹੱਥ ਸਨ ਰੁਕ ਗਏ; ਜਿੰਨੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਨ ਟੋਪੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਗੱਡੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਅੰਮਾਂ ! ਇਹ ਮਲੈਛ ਸ਼ਬਦ ਇਸ ਘਰ ਵਿਚ ਕਿੰਜ ਆਇਆ? ਅੰਮਾਂ ! ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਦੀ ਕੰਧ, ਡੋਲਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਅੰਮਾਂ ! ਧਰਮ, ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ।
“ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਤੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਏ?” ਸੁਭਦਰਾ ਦੇਵੀ ਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।
“ਲਫ਼ਜ਼?” ਟੋਪੀ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਨਚਾਈਆਂ। ਲਫ਼ਜ਼ ਕਾ ਹੋਤਾ ਹੈ ਮਾਂ?”
“ਇਹ ਅੰਮਾਂ ਕਹਿਣਾ ਤੂੰ ਕਿਸ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਏਂ?” ਦਾਦੀ ਕੜਕੀ।
“ਈ ਹਮ ਇੱਫਨ ਸੇ ਸੀਖਾ ਹੈ।”
“ਉਸਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਏ?”
“ਈ ਹਮ ਨਾ ਜਾਨਤੇ।”
“ਤੈਂ ਕਉਨੋਂ ਮੀਆਂ ਕੇ ਲਇਕਾ ਸੇ ਦੋਸਤੀ ਕਰ ਲਿਹਲੇ ਬਾਏ ਕਾ-ਰੇ?” ਰਾਮਦੁਲਾਰੀ ਦੀ ਆਤਮਾਂ ਝਨਝਣਾਅ ਗਈ।
“ਬਹੂ ਤੈਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਕਿਹੈ ਬਈ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਗੰਵਾਰਾਂ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ ਨਾ ਬੋਲਿਆ ਕਰ।” ਸੁਭਦਰਾ ਦੇਵੀ ਰਾਮਦੁਲਾਰੀ ਉੱਤੇ ਵਰ੍ਹ ਗਈ।
ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੋਰਚਾ ਬਦਲ ਗਿਆ।
ਦੂਜੀ ਵੱਡੀ ਜੰਗ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ...ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਡਾਕਟਰ ਭਿਰਗੂ ਨਾਰਇਣ ਨੀਲੇ ਤੇਲ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਟੋਪੀ ਨੇ ਕਲਕਟਰ ਸਾਹਬ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਗੁੱਸਾ ਪੀ ਗਏ...ਤੇ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਹੀ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਖੰਡ ਦਾ ਪਰਮਿਟ ਲੈ ਆਏ।
ਪਰ ਉਸ ਦਿਨ ਟੋਪੀ ਦੀ ਬੜੀ ਦੁਰਗਤ ਬਣੀ। ਸੁਭਦਰਾ ਦੇਵੀ ਤਾਂ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਖਾਣੇ ਦੀ ਮੇਜ਼ ਤੋਂ ਉਠ ਗਈ ਤੇ ਰਾਮਦੁਲਾਰੀ ਨੇ ਟੋਪੀ ਨੂੰ ਤਕੜਾ ਫਾਂਟਾ ਚਾੜ੍ਹਿਆ।
“ਤੈਂ ਫ਼ਿਰ ਜਾਏਬੇ ਓਕਰਾ ਘਰੇ?”
“ਹਾਂ।”
“ਅਰੇ ਤੋਹਾਰਾ ਹਾਂ ਮਾਂ ਲੁਕਾਰਾ ਆਗੇ ਮਾਟੀ ਮਿਲਊ।”
...ਰਾਮਦੁਲਾਰੀ ਕੁੱਟ-ਕੁੱਟ ਕੇ ਹੰਭ ਗਈ ਪਰ ਟੋਪੀ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਇੱਫ਼ਨ ਕੇ ਘਰੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੁਨੀ ਬਾਬੂ ਤੇ ਭੈਰਵ ਉਸਦੀ ਕੁਟਾਈ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਦੇ ਰਹੇ।
“ਹਮ ਏਕ ਦਿਨ ਏ-ਕੋ ਰਹੀਮ ਕਬਾਬਚੀ ਕੀ ਦੁਕਾਨ ਪਰ ਕਬਾਬੋ ਖਾਤੇ ਦੇਖਾ ਰਹਾ।” ਮੁਨੀ ਬਾਬੂ ਨੇ ਬਲਦੀ ਉੱਤੇ ਤੇਲ ਪਾਇਆ।
ਕਬਾਬ !
“ਰਾਮ-ਰਾਮ-ਰਾਮ !” ਰਾਮਦੁਲਾਰੀ ਨੂੰ ਘਿਣ ਆ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਦੋ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਈ। ਟੋਪੀ ਮੁਨੀ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਟੋਪੀ ਨੇ ਮੁਨੀ ਨੂੰ ਕਬਾਬ ਖਾਂਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੁਨੀ ਬਾਬੂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਆਨਾ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਟੋਪੀ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੁਨੀ ਬਾਬੂ ਸਿਗਰੇਟ ਵੀ ਪੀਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਉਹ ਚੁਗ਼ਲਖ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹੁਣ ਤਾਈਂ ਮੁਨੀ ਬਾਬੂ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ, ਇੱਫ਼ਨ ਦੇ ਸਿਵਾਏ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸੀ।
“ਤੂੰ ਹਮੇ ਕਬਾਬ ਖਾਤੇ ਦੇਖੇ ਰਹਿਓ?”
“ਹਾਂ।”
“ਤਾਂ ਤੂੰ ਉਸੇ ਦਿਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ?” ਸੁਭਦਰਾ ਦੇਵੀ ਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।
“ਇ ਝੁਟਠਾ ਹੈ ਦਾਦੀ!” ਟੋਪੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।
ਉਸ ਦਿਨ ਟੋਪੀ ਬੜਾ ਉਦਾਸ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਅਜੇ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਝੂਠ ਤੇ ਸੱਚ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਵਿਚ ਪੈਂਦਾ।... ਤੇ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਕਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਉਸ ਦਿਨ ਉਸਦੇ ਏਨੀ ਮਾਰ ਪਈ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡਾ ਦੁਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਬੱਸ ਇਕੋ ਗੱਲ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕਿਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਸਹੀ, ਉਹ ਮੁਨੀ ਬਾਬੂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖ ਲਵੇਗਾ। ਪਰ ਮੁਨੀ ਬਾਬੂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹੋ ਸਕਣਾ ਉਸਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ¸ ਉਹ ਮੁਨੀ ਬਾਬੂ ਨਾਲੋਂ ਛੋਟਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸਤੋਂ ਛੋਟਾ ਹੀ ਰਿਹਾ।
ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਇੱਫ਼ਨ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਭੂਗੋਲ ਦੀ ਘੰਟੀ ਛੱਡ ਕੇ ਖਿਸਕ ਗਏ ਸਨ। ਪੰਜਮ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਇੱਫ਼ਨ ਨੇ ਕੇਲੇ ਲਏ। ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਟੋਪੀ ਫਲਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਬਾਜ਼ਾਰੂ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਉਂਦਾ।
“ਅਇਸਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕਤ ਕਾ ਕੀ ਹਮ ਲੋਗ ਦਾਦੀ ਬਦਲ ਲੇਂ!” ਟੋਪੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਤੋਹਰੀ ਦਾਦੀ ਹਮਰੇ ਘਰ ਆ ਜਾਏਂ, ਅਊਰ ਹਮਰੀ ਤੋਹਰੇ ਘਰ ਚਲੀ ਜਾਏਂ? ਹਮਰੀ ਦਾਦੀ ਤ ਬੋਲਿਓ ਤੂੰਹੀਂ ਲੋਗਨ ਕੋ ਬੋ-ਲ-ਥੀ!”
“ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।” ਇੱਫ਼ਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਅੱਬੂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣਗੇ, ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਹਾਣੀ ਕੌਣ ਸੁਨਾਇਆ ਕਰੇਗਾ? ਤੇਰੀ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਬਾਰਾਂ ਬੁਰਜਾਂ ਵਾਲੀ ਕਹਾਣੀ ਆਉਂਦੀ ਏ?”
“ਤੂ ਹੱਮੇਂ ਏਕ ਠੋ ਦਾਦੀਓ ਨਾ ਦੇ ਸਕਤ-ਯੋਂ?” ਟੋਪੀ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ।
“ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਏ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਅੱਬੂ ਦੀ ਅੰਮਾਂ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ।” ਇੱਫ਼ਨ ਨੇ ਕਿਹਾ।
ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਟੋਪੀ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਗਈ।
“ਤੇਰੀ ਦਾਦੀ ਵੀ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਵਾਂਗਰ ਬੁੱਢੀ ਹੀ ਹੋਏਗੀ?”
“ਹਾਂ।”
“ਤਾਂ ਫੇਰ ਫ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰ,” ਇੱਫ਼ਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਕਹਿੰਦੀ ਏ ਕਿ 'ਬੁੱਢੇ ਛੇਤੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ'।”
“ਹਮਰੀ ਦਾਦੀ ਨਾ ਮਰਿ-ਹੇ।”
“ਕਿਉਂ? ਮਰੇਗੀ ਕਿੰਜ ਨਹੀਂ? ਕੀ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਝੂਠ ਬੋਲਦੀ ਏ?”
ਐਨ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਨੌਕਰ ਆਇਆ ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇੱਫ਼ਨ ਦੀ ਦਾਦੀ ਮਰ ਗਈ ਹੈ।
ਇੱਫ਼ਨ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਟੋਪੀ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੂੰਹ ਲਟਕਾਈ ਜਿਮਨੇਜ਼ੀਅਮ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਬੁੱਢਾ ਚਪੜਾਸੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਬੈਠਾ ਬੀੜੀ ਪੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਟੋਪੀ ਇਕ ਨੁੱਕਰੇ ਬੈਠ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਹ ਇੱਫ਼ਨ ਕੇ ਘਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਚੁੱਪ ਵਾਪਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਘਰ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਜਿੰਨੇ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਅੱਜ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਨ...ਪਰ ਇਕ ਦਾਦੀ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਟੋਪੀ ਲਈ ਘਰ ਸੁੰਨਾ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਜਦਕਿ ਉਸਨੂੰ ਦਾਦੀ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ। ਉਸਨੇ ਦਾਦੀ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰੀ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਵੀ ਕਦੀ, ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ, ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਧੀ। ਪ੍ਰੇਮ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਪਾਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਟੋਪੀ ਤੇ ਦਾਦੀ ਵਿਚਾਲੇ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ, ਕਾਂਗਰਸ ਤੇ ਜਨਸੰਘ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਇੱਫ਼ਨ ਦਾ ਦਾਦਾ ਜਿਊਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਵੀ ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝ ਸਕਣਾ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਟੋਪੀ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝ ਸਕੇ। ਦੋਵੇਂ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਤੇ ਅਧੂਰੇ ਸਨ...ਇਕ ਨੇ, ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਪਿਆਸੇ ਸਨ...ਇਕ ਨੇ, ਦੂਜੇ ਦੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਅ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਬਿਗਾਨੇ ਸਨ ਤੇ ਭਰੇ-ਪੂਰੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਇਕੱਲੇ ਸਨ। ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਇਕਲਾਪਾ ਮਿਟਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ¸ ਇਕ ਬਹੱਤਰ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ, ਤੇ ਇਕ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ।
“ਤੌਰੀ ਦਾਦੀ ਕੀ ਜਗਹ ਹਮਰੀ ਦਾਦੀ ਮਰ ਗਈ ਹੋਤੀਂ ਤ ਠੀਕ ਭਯਾ ਹੋਤਾ।” ਟੋਪੀ ਨੇ ਇੱਫ਼ਨ ਨੂੰ ਪੁਰਸਾ (ਮਰਨ ਵਾਲੇ  ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਤੱਸਲੀ–ਅਨੁ.) ਦਿੱਤਾ।  
ਇੱਫ਼ਨ ਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਦੋਸਤ ਚੁੱਪਚਾਪ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਏ।
    --- --- ---